صبح امروز ۲۹ فروردین ۱۴۰۰ برابر با ۱۸ آوریل ۲۰۲۱، نیروی هوایی و هواپیمایی نیروی زمینی (هوانیروز) ارتش برای دومین سال متوالی از اجرای رژه هوایی بر فراز شهر تهران، به‌مناسبت روز ارتش، بازماندند. علت این امر همواره شیوع ویروس کرونا عنوان شده است، اما حتی پیش از ورود این ویروس به ایران نیز تعداد هواپیماها و بالگردهای شرکت‌کننده در این رژه‌ها به سه دلیل فرسودگی، مشکلات ناشی از کمبود بودجه برای خرید سوخت و همچنین آمادگی نداشتن برخی خلبانان برای پرواز جمعی در پی نبود تمرین کافی پیش از رژه به دلایلی چون بدی آب‌وهوا در پایگاه‌های مادر و همچنین در شهر تهران، کاهش یافته بود.

از ابتدای تجهیز ارتش ایران به هواپیماهای نظامی در دوران سلطنت رضا شاه پهلوی، پرواز جمعی و نمایش هوایی بخشی جدایی‌ناپذیر از رژه‌های ارتش بود. در سال‌های پیش از انقلاب، پرواز جمعی هواپیماها و بالگردهای نیروهای سه‌گانه ارتش شاهنشاهی در جریان رژه روز رهایی آذربایجان، یعنی ۲۱ آذرماه، به نماد شکوه و قدرت نظام شاهنشاهی و ارتش ایران تبدیل شد و در سال‌های پایانی حکومت شاهنشاهی ایران، این رژه‌های هوایی در نقش یک عامل بازدارنده و هشداردهنده به دشمنان منطقه‌ای ایران از جمله عراق ظاهر شدند.

اگرچه پس از سرنگونی حکومت شاهنشاهی و روی کار آمدن رژیم جمهوری اسلامی در ایران، برگزاری رژه‌های هوایی به مناسبت‌های مختلف به‌علت کمبود هواپیما و درگیری اکثر هواپیماهای نظامی موجود با ماموریت‌های جنگی ممکن نبود، پس از پایان جنگ، نیروی هوایی و سپس هوانیروز ارتش به تدریج توانایی برنامه‌ریزی و انجام رژه‌های هوایی را به دست آوردند. با وجود این، در دو سال اخیر، به سه دلیل کمبود بودجه، فقدان آموزش کافی خلبانان و در نهایت شیوع ویروس کرونا، رژه‌های هوایی نیروی هوایی و هواپیمایی نیروی زمینی (هوانیروز) ارتش متوقف شده است.

قدرت‌نمایی در برابر دشمنان با رژه‌های هوایی

رژه‌های هوایی ضمن نمایش شکوه و قدرت نیروهای هوایی به مردم و به‌خصوص کارکنان نیروهای مسلح، همواره قدرت نظامی کشور را برای کشورهای مهاجم و متخاصم به رخ می‌کشد. به همین دلیل، در سال‌های پیش از انقلاب، به برگزاری پروازهای جمعی در جریان رژه‌های ارتش، اهمیتی ویژه‌ داده می‌شد. به‌عنوان مثال، در سال ۱۳۵۴ و در جریان بازدید رسمی انور سادات، رئیس‌جمهوری مصر، در جریان یک رژه نظامی کوتاه بر فراز منطقه انارک اصفهان، ۳۰۰ فروند هواپیمای جنگنده و ده‌ها فروند هواپیمای ترابری و سوخت‌رسان از هشت پایگاه نیروی هوایی ارتش پرواز کردند.

رژه‌های هوایی باشکوه در سال‌های پیش از انقلاب، به بغداد این پیام را مخابره می‌کرد که نیروی هوایی شاهنشاهی ایران برای به کار بردن همزمان این تعداد جنگنده در صورت تجاوز عراق به خاک ایران و به‌خصوص به استان نفت‌خیز خوزستان، تا چه میزان آمادگی دارد. این رژه‌ها همچنین برای اتحاد جماهیر شوروی به عاملی وحشت‌آور تبدیل شدند و به همین دلیل هم این کشور برای برانگیختن احساسات مردم ایران علیه این موضوع، با استفاده از گروه‌های سیاسی و تروریستی با ایدئولوژی‌های کمونیستی، مارکسیستی و اسلامی مخالف حکومت شاهنشاهی ایران، عملیات روانی را آغاز کردند.

با وقوع شورش یا انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ و روی کار آمدن رژیم جمهوری اسلامی، حضور هواپیماهای نظامی و پرواز جمعی آن‌ها در رژه‌های روز ارتش روند نزولی داشت. در نخستین «روز ارتش» یعنی در ۲۹ فروردین ۱۳۵۸، به دلیل تمایل نداشتن خلبانان و همچنین کمبود هواپیمای جنگنده عملیاتی به علت کارشکنی همافران، درجه‌داران و افسران انقلابی، انجام رژه هوایی اساسا ممکن نبود. اما به‌تدریج در طول جنگ، فرماندهان نیروی هوایی با کسب دستور از سران رژیم جمهوری اسلامی، رژه‌های هوایی را به مناسبت‌های مختلف انجام دادند، رژه‌هایی که چندان هم بی‌خطر نبود و جان شماری از خلبانان را گرفت.

به عنوان مثال، در جریان رژه هوایی ۲۲ بهمن ۱۳۶۰ به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب یا شورش اسلامی، یک فروند جنگنده اف-۴ایی فانتوم۲ به خلبانی سروان غلامعباس رضایی خسروی و کمک‌خلبانی ستوان یکم محمد باب زرتابی، حین انجام رژه هوایی در نزدیکی بندرعباس به علت اشتباه خلبان به سطح آب برخورد کرد و منفجر ‌شد و هر دو خلبان کشته ‌شدند.

پس از پایان جنگ، رژه‌های هوایی به سه مناسبت روز ارتش، آغاز جنگ ایران و عراق و سالگرد پیروزی شورش اسلامی به‌ ترتیب در ۲۹ فروردین، ۳۱ شهریور و ۲۲ بهمن هر سال برگزار شد. در نخستین رژه هوایی پس از پایان جنگ در ۳۱ شهریور ۱۳۶۷، تعداد ۷۰ فروند هواپیما شرکت کردند که پرواز ۲۴ فروند جنگنده رهگیر اف-۱۴آ تامکت را هم شامل می‌شد.

رابطه تعداد هواپیماهای شرکت‌کننده در رژه‌ها با نرخ سوانح هوایی

به دنبال افزایش خطر بروز جنگ با ایالات‌ متحده آمریکا در پی افشای برنامه جنجال‌برانگیز هسته‌ای رژیم جمهوری اسلامی، نیروی هوایی ارتش در بهمن ۱۳۸۶ به دستور سران رژیم جمهوری اسلامی ماموریت یافت تا به مناسبت روز ارتش، بزرگ‌ترین رژه هوایی پس از انقلاب را با حدود ۱۴۰ فروند هواپیمای جنگنده و بمب‌افکن و همچنین هواپیماهای ترابری و سوخت‌رسان در جنوب تهران در ۲۹ فروردین ۱۳۸۷ به انجام برساند. حضور تعداد گسترده‌ای از هواپیماهای نیروی هوایی ارتش و متعاقب آن افزایش سورتی‌های آن‌ها، به افزایش نرخ سوانح هوایی منجر شد.

سه روز پیش از رژه هوایی ۲۹ فروردین ۱۳۸۷، یکی از پنج فروند بمب‌افکن ضربتی سوخو ۲۴اِم کِی (Su-24MK) اعزامی به تهران به خلبانی سرهنگ قاسمی و ناوبری ستوان محمد یعقوبی به علت نقص فنی در سامانه تخلیه سوخت در مسیر پرواز از شیراز به تهران، مجبور شد روی باند فرودگاه مهرآباد  «فرود سخت» داشته باشد که در نتیجه نشت سوخت، هواپیما منفجر شد. هر دو  خدمه هواپیما پیش از انفجار با‌موفقیت از آن خارج شده بودند.

مقام‌های رژیم جمهوری اسلامی و نیز فرماندهان ارتش تصمیم گرفتند برای روز ارتش ۱۳۸۸ یک رژه‌ ۱۴۰ فروندی مشابه برگزار کنند، رژه‌ای که به علت بدی هوا لغو و به ۳۱ شهریور ۱۳۸۸ موکول شد. در جریان این رژه بر فراز جنوب تهران، تنها هواپیمای هشدار زودهنگام هوابرد (AWACS) نیروی هوایی ارتش، یعنی یک فروند ایلیوشین۷۶ تی‌دی سابق نیروی هوایی عراق به نام عدنان۲ (بغداد ۲)، چند ثانیه پیش از عبور از فراز جایگاه رژه، در منطقه شهریار تهران سقوط کرد و تمامی خدمه آن کشته شدند. علت سانحه، فشار به خلبان هواپیما برای رسیدن به دسته پروازی هواپیماهای دیگر اعلام شد؛ این امر سبب شد تا او سرعت را خارج از میزان تعریف شده برای هواپیما افزایش دهد که جدا شدن آنتن رادار روی بدنه و برخورد آن با دم هواپیما را در پی داشت.

بروز سوانح هوایی برای هواپیماها و بالگردهای شرکت‌کننده در رژه‌های هوایی روز ارتش، با فرسودگی این هواپیما رابطه مستقیم دارد. این در حالی است که در سال‌های پیش از انقلاب وقتی نیروی هوایی ارتش رژه‌های هوایی با حداقل ۳۵۰ فروند هواپیما برگزار می‌کرد، هیچ سانحه‌ای برای هواپیماهای شرکت‌کننده در عملیات رخ نمی‌داد.

کاهش تعداد هواپیماهای شرکت‌کننده در رژه‌های هوایی

به دنبال بروز سوانح پی‌درپی در جریان رژه‌های هوایی و به‌خصوص تمرین‌های پیش از برگزاری، فرماندهان نیروی هوایی تصمیم گرفتند تا رژه‌های هوایی را با تعداد بسیار کمتری هواپیمای جنگنده به انجام برسانند. رژه‌های روز ارتش در سال‌های ابتدایی پس از آن‌، تنها با ۱۰ و سپس ۱۳ فروند هواپیمای جنگنده انجام شد و سپس در سال ۱۳۹۲، به ۲۴ فروند و در سال ۱۳۹۳ به ۲۷ فروند هواپیما افزایش یافت. رژه هوایی سال ۱۳۹۴ به علت کاهش دید افقی تنها با ۱۸ فروند جنگنده برگزار شد اما در سال ۱۳۹۵، به ۲۵ فروند هواپیمای جنگنده و سوخت‌رسان افزایش یافت. در سال ۱۳۹۶، تعداد هواپیماهای شرکت‌کننده نیروی هوایی در رژه روز ارتش به ۳۳ فروند رسید اما در سال بعد، به ۱۹ فروند شامل ۱۵ هواپیمای جنگنده کاهش یافت.

در ۲۹ فروردین ۱۳۹۸، زمانی که آخرین رژه هوایی روز ارتش با حضور نیروی هوایی ارتش برگزار شد، فقط ۱۰ فروند هواپیما از ۳۴ فروندی که ستاد مشترک برای آن برنامه‌ریزی کرده بود شرکت کردند زیرا خلبانان در روزهای پیش از رژه هوایی به علت بدی هوا نتوانستند تمرین کافی داشته باشند و در روز رژه هم دید کافی وجود نداشت. در آن روز، هوانیروز ارتش موفق شد با ۵۲ فروند بالگرد در رژه هوایی شرکت کند. این آخرین بار بود که پیش از شیوع ویروس کرونا، نیروی هوایی و هوانیروز ارتش در رژه روز ارتش شرکت کردند.

به دنبال همه‌گیری کرونا، فرماندهان ارتش تصمیم گرفتند رژه روز ارتش ۲۹ فروردین ۱۳۹۹ را لغو کنند. معاونت عملیات نیروی هوایی ارتش هم برای انجام پروازهای جمعی خلبانان و شرکت نیروی هوایی ارتش در رژه لغو‌شده هیچ برنامه‌ریزی نداشت. البته نیروی هوایی ارتش ایران تنها نبود و در بسیاری از کشورهای جهان، رژه‌های هوایی به مناسبت‌های مختلف همچون روز استقلال کشورها لغو یا با پرواز هواپیماها و بالگردهای نظامی بر فراز شهرها جایگزین شدند، امری که در ایران رخ نداد.

با ادامه شیوع کرونا به علت نبود واکسیناسیون کافی علیه این ویروس در ایران، رژه روز ارتش امسال نیز لغو شد و نیروی هوایی ارتش هم هیچ تمرینی برای خلبانان خود در نظر نگرفت.